Zalecenia żywieniowe przy dolegliwościach w chorobie nowotworowej

Pacjenci z chorobą nowotworową narażeni są na znaczne wyniszczenie organizmu wynikające przede wszystkim z ryzyka rozwoju kacheksji nowotworowej. Jest to zespół objawów charakteryzujący się ciężką, niezamierzoną i pogłębiającą się utratą masy ciała, szczególnie beztłuszczowej, co wiąże się ze spadkiem masy mięśniowej. W przebiegu kacheksji może także dochodzić do zmian w metabolizmie podstawowych składników odżywczych (białek, tłuszczów, węglowodanów), nasilonego katabolizmu, przewlekłej reakcji zapalnej, rozwoju niedokrwistości i ogólnego obniżenia jakości życia.

W opisywanym zespole wyniszczenia nowotworowego bardzo często dochodzi u chorych do pojawienia się jadłowstrętu, zaburzeń apetytu czy mniejszej ilości (niż wymagane zapotrzebowanie) spożywanego pokarmu. Ponadto u pacjentów onkologicznych, głównie tych po leczeniu chirurgicznym, chemioterapii czy radioterapii okolic nadbrzusza bardzo często pojawiają się nudności i wymioty, biegunki oraz zaparcia. Dodatkowo leczenie cytostatykami lub naświetlanie górnej części przewodu pokarmowego może przyczyniać się do pojawienia się u chorych problemów z połykaniem i odczuwaniem smaku. Inną, równie często występującą dolegliwością będącą konsekwencją takiego leczenia onkologicznego jest kserostomia, gdzie w wyniku uszkodzenia ślinianek może dochodzić do pojawienia się suchości w jamie ustnej. W konsekwencji zaburzone zostaje odczuwanie smaku spożywanych posiłków, co wpływa na pogorszenie apetytu u chorego i może przyczyniać się do mniejszej ilości spożywanych racji pokarmowych.

Kacheksja nowotworowa oraz wymienione dolegliwości towarzyszące pacjentom onkologicznym, zależne od lokalizacji choroby, w nadrzędny sposób mogą przyczyniać się do rozwoju niedożywienia u pacjentów. Niedożywienie to znacznie podwyższa częstość powikłań leczenia, zmniejsza szanse na wyleczenie, wydłuża czas hospitalizacji, zwiększa koszty leczenia i może być przyczyną wzrostu liczby zgonów. Dlatego tak ważne jest, aby mimo niepożądanych działań wynikających z przebiegu choroby nowotworowej, pacjenci nie unikali spożywania pokarmów, spełniali dobowe zapotrzebowanie na energię, białko, witaminy oraz sole mineralne. Należy podkreślić, że dieta pacjenta w tym okresie powinna być dobrze zbilansowana, co pozwoli zmniejszyć ryzyko występowania deficytów pokarmowych i rozwój niedożywienia, które jak wiadomo wpływa niekorzystnie na postęp choroby, zwiększa ryzyko niepowodzenia leczenia (w tym odraczania chemioterapii), wydłuża hospitalizację i terminowość zabiegu, obniża jakość życia chorego i co ważne, stanowi czynnik zwiększający śmiertelność wśród pacjentów onkologicznych. Dlatego tak ważne jest, aby pacjent był pod opieką wielu specjalistów, w tym także dietetyka klinicznego, który w prawidłowy sposób zbilansuje jadłospis pacjenta i pomoże zmniejszyć występowanie dolegliwości, które mogą pojawić się w przebiegu choroby onkologicznej.

W tabeli poniżej przedstawione zostały zalecenia żywieniowe przy dolegliwościach w chorobie nowotworowej, które mogą pomóc pacjentom onkologicznym w pokonaniu współwystępujących w przebiegu choroby dolegliwości, zwiększyć ochotę na przyjmowanie pokarmów, zmniejszając tym samym ryzyko rozwoju niedożywienia u chorych.

Zalecenia żywieniowe przy dolegliwościach w chorobie nowotworowej

Dolegliwości	Zalecenia
Nudności i wymioty	naturalnym środkiem zmniejszającym odczucie nudności i wymiotów jest imbir; plasterki korzenia imbiru (lub w postaci startej) mogą być dodawane do herbaty lub występować jako składnik przygotowywanych pokarmów (np. do owocowych deserów, budyni czy koktajli); pomiędzy posiłkami można także ssać plasterki świeżego imbiru, w ciągu dnia należy popijać wodę lub herbatę (czarną, zieloną, ziołową) małymi łykami; herbata miętowa może wzmagać wymioty i nasilać zgagę, ulgę przynosi spożywanie posiłków chłodniejszych/w temperaturze pokojowej, ponieważ zapach gorących potraw i ich intensywny smak może pogłębiać nudności i potęgować występowanie wymiotów, objawy nudności zmniejsza również wypicie naparu z czarnej herbaty bez cukru oraz schłodzone soki (pomidorowy, pomarańczowy, wiśniowy, porzeczkowy); dobre działanie wykazuje również miąższ z arbuza (bez pestek) zmiksowany z kostkami lodu, po przebudzeniu warto także spożyć kromkę pieczywa chrupkiego lub czerstwej bułki pszennej, sucharki, wafle ryżowe (i ile ich konsumpcja nie działa drażniąco na jamę ustną), biszkopty, należy unikać produktów pełnoziarnistych, jak pieczywa żytniego, razowego, grubych kasz (pęczak, gryczana), ryżu dzikiego czy brązowego, płatków owsianych górskich; zawierają one spore ilości błonnika pokarmowego działającego drażniąco na przewód pokarmowy, zwiększającego perystaltykę jelit i mogące tym samym nasilać objaw dyspeptyczne; należy sięgać po pieczywo pszenne (chleb, bułka, bagietki, tosty), płatki (owsiane błyskawiczne, kukurydziane), drobne kasze (manna, kus-kus, jaglana), biały ryż, tapiokę, makarony pszenne i ryżowe, wafle ryżowe, chrupki kukurydziane, ziemniaki gotowane w wodzie (nie smażone na głębokim tłuszczu); ponadto dobrze tolerowane są produkty mączne i najlepiej przygotowywane z mąki pszennej: kopytka, pierogi, kluski leniwe, naleśniki, makarony domowej roboty, posiłki powinny być spożywane w mniejszych ilościach, a częściej (6-8 porcji), należy zachować minimum godzinny odstęp między spożywaniem pokarmów a piciem, ponadto należy ograniczyć do minimum lub całkowicie zrezygnować z używania w kuchni ostrych, kwaśnych i intensywnie pachnących przypraw, jak: curry, chilli, pieprz ziołowy, ocet spożywczy i jabłkowy, soki cytrynowe, a wybierać te łagodne w smaku i zapachu: wanilia, cynamon, natka pietruszki, suszone zioła (bazylia oregano, tymianek, estragon), należy wyeliminować spożywanie tłustych i smażonych potraw, ponieważ powodują one zaleganie treści jelitowej w żołądku i wzmagają odczucie nudności, posiłki powinny być spożywane w pozycji siedzącej, a nie leżącej (o ile nie ma przeciwskazań zdrowotnych), a po ich konsumpcji chory powinien jak najdłużej utrzymać pozycję pionową i unikać kładzenia na łóżku, poza aspektem żywieniowym należy także dbać o wietrzenie pomieszczeń w ciągu dnia, w przypadku silnych nudności/wymiotów towarzyszących procesowi leczenia onkologicznego potrzebne może okazać się wprowadzenie skutecznej farmakoterapii po konsultacji z lekarzem.
Brak apetytu i zaburzenia odczuwania smaku, w tym także odczucie metalicznego posmaku	zaleca się spożywanie posiłków często (5-8 razy/d), ale w małych porcjach, aby zwiększyć gęstość energetyczną posiłku, należy wybierać produkty wysokokaloryczne- jako dodatki lub produkt główny (np. orzechy i masło orzechowe, migdały i nasiona, zwykłe masło, oliwa, olej lniany, awokado, czekolada, śmietana kremówka, serek mascarpone), wskazane jest spożywanie produktów miękkich, delikatnych, w formie zupy krem, koktajlu, smoothie (można w nich przemycić większą ilość kilokalorii, dodając orzechy, pestki, olej, serek i miksując na jednolitą, tolerowaną konsystencję), podawane potrawy powinny być urozmaicone, estetycznie podane, smaczne i kolorowe, posiłki powinny mieć wyrazisty smak i zapach, dlatego do ich przygotowywania zaleca się używanie aromatycznych przypraw, takich jak wanilia, cynamon, kminek, majeranek, cząber, tymianek, bazylia, mięta, estragon, koperek, pietruszka, odczucie goryczki w ustach złagodzi dodanie do spożywanych płynów plasterków cytryny, pomarańczy, listków świeżych ziół; do picia można także wybierać zmiksowany z kostkami lodu arbuz oraz wodę z dodatkami, takimi jak sok z cytryny lub pomarańczy, kawałkami imbiru, plasterkami truskawek czy świeżymi listkami ziół, metaliczny i gorzki posmak w ustach zmniejsza również ssanie w ciągu dnia plasterków cytryny lub żucie łagodnej gumy miętowej (bez cukru i sztucznych słodzików), należy spożywać produkty o wysokiej zawartości cynku, który wpływa na lepsze odczucie smaku: mleko, nabiał, tolerowane pełnoziarniste produkty zbożowe lepiej strawne (drobne kasze: kus-kus-, bulgur, jaglana; komosa ryżowa, płatki owsiane błyskawiczne i płatki jaglane), pieczywo graham, jeśli spożywanie mięsa zwiększa odczucie nieprzyjemnego metalicznego smaku w ustach, warto zamiennie włączyć do diety soczewicę, ciecierzycę, groszek, soję (o ile są tolerowane przez pacjenta); marynowanie mięsa w oliwie oraz suszonych ziołach, dodatek musu jabłkowego czy sosu z żurawiny do potraw mięsnych może poprawiać ich smak; ponadto aby zmniejszyć odczucie metalicznego posmaku dobrym rozwiązaniem jest zamiana metalowych sztućców na plastikowe czy drewniane, unikać pokarmów tłustych, ponieważ tłuszcz w porównaniu z białkami i węglowodanami znacznie wzmaga zaleganie pokarmu w żołądku, zmniejszając tym samym apetyt i wpływając na niechęć do przyjmowania posiłku, temperatura spożywanych posiłków powinna być pokojowa, ponieważ mają wówczas lepiej odczuwalny smak i zapach, bardzo ważne jest także zachowanie codziennej higieny jamy ustnej, polegającej na częstym myciu zębów i języka, a także płukaniu jamy ustnej płynami do tego przeznaczonymi lub roztworem sody oczyszczonej (roztworu nie należy połykać), istotne jest również odpowiednie nawadnianie, przy czym płyny należy pić często, małymi łykami i pomiędzy posiłkami; nie jest wskazane picie dużych ilości płynu do posiłku, ponieważ może to zwiększać fałszywie uczucie sytości w wyniku rozciągnięcia pojemności żołądka płynem, a nie bogatoodżywczym posiłkiem, dobrze sprawdzą się również płynne posiłki, jak pitne jogurty, kefir, maślanka i posiłki z nich otrzymywane (np. owocowe koktajle), które będą zarówno źródłem białka dla pacjenta jak i pozwolą na spożycie produktu, który będzie lepiej tolerowany, należy podkreślić również rolę żywności medycznej specjalnego przeznaczenia, którą stanowią bogatoenergetyczne i bogatobiałkowe produkty pomagające wspomóc przyrost masy ciała (szczególnie u pacjentów z dużym jej spadkiem, osób niedożywionych); produkty te łatwe do spożycia (w formie płynnej lub proszku), co stanowi szczególny walor dla osób z utratą apetytu.
Kserostomia i ból w jamie ustnej	zaleca się zwiększenie ilości spożywanych w ciągu dnia płynów, nawet do 8 szklanek; zaleca się popijanie płynów w małych ilościach, a częściej, do wody warto dodać plasterek świeżej cytryny, pomarańczy czy listki świeżych ziół, między posiłkami można ssać bezcukrowe cukierki (np. ze stewią) lub gumę do żucia (także bezcukrową), warto spożywać dania z większą zawartością wody, jak np. zupy warzywne (także w postaci kremowej, przecierane), a także jako dodatek oleje roślinne, co usprawni połykanie pokarmu, na zmniejszenie dolegliwości związanych z odczuciem suchości w jamie ustnej wpływa spożywanie produktów o niższej temperaturze czy mrożonych (np. lody, sorbety owocowe), także owocowe musy, galaretki, kisiele, budynie, koktajle na bazie mleka (o ile jest ono przez chorego tolerowane), mlecznych produktów fermentowanych czy napojów roślinnych bezcukrowych (owsianych, kokosowych, migdałowych), dania obiadowe warto jeść razem z sosami czy dodatkiem odrobiny śmietany, produkty takie ja: lizaki, landrynki, gumy do żucia bezcukrowe czy lemoniada z jednej strony wpływają na wzrost produkowanej śliny, zmniejszając tym samym objawy kserostomii, ale jednocześnie sprzyjają namnażaniu bakterii w jamie ustnej w związku z dużą zawartością cukrów prostych w ich składzie (dlatego należy szczególnie zadbać o higienę jamy ustnej przy ich wyborze), jeśli w jamie ustnej występują podrażnienia należy unikać spożywania produktów ostrych w smaku, kwaśnych, z dodatkiem przypraw mogących nasilać zmiany (chilli, curry, ocet, ostra musztarda, pieprz); dobrym rozwiązaniem jest także picie płynów przez słomkę, ponadto należy wystrzegać się spożywania produktów o twardej strukturze mogących podrażniać zmienioną już chorobowo błonę śluzową jamy ustnej, tak jak: pieczywo chrupkie, sucharki, wafle ryżowe, grzanki, słone przekąski (paluszki, krakersy, chipsy, talarki, precelki); w zamian można jeść pieczywo o miękkiej konsystencji (chałki, rogale), biszkopty, herbatki czy chrupki kukurydziane maczane np. w jogurcie naturalnym, musie owocowym (przy jednoczesnym pamiętaniu o oczyszczeniu jamy ustnej w związku z większą zawartością cukrów prostych w jedzonych posiłkach), nie zaleca się w tym okresie picia mocnej herbaty oraz kawy, słodkich napojów, w tym także gazowanych i energetyków, spożywane posiłki powinny mieć temperaturę pokojową, w suchości jamy ustnej sprawdzą się również miejscowe leki oraz płukani (łagodzą ból podczas jedzenia, działają znieczulająco), preparaty z cynkiem, aloesem lub hialuronianem (zwiększają regenerację błony śluzowej jamy ustnej), płyny i preparaty nawilżające jamę ustną (np. żele, „sztuczna” ślina).
Biegunki	nadrzędnym elementem postepowania przy biegunce jest niedoprowadzenie do odwodnienia organizmu (warto przygotować domowy izotonik: w 1 szklance wody mineralnej niegazowanej wymieszać szczyptę cukru, soli oraz 1-2 łyżeczek soku ze świeżo wyciśniętej cytryny), należy pić dziennie od 2 do 2,5 litra płynów, z czego większość powinna stanowić woda mineralna, zaleca się także picie: soków warzywnych (gł. sok z marchwi) i owocowych- świeżo wyciskanych i rozcieńczonych wodą, lekko osłodzonej i osolonej herbaty czarnej, a także mocnego jej naparu, kakao lub kawy zbożowej na wodzie, zaleca się również spożywanie doustnych płynów nawadniających (ORS), dietą rekomendowana w przypadku występowania biegunki jest tak zwana dieta BRAT (B-banany- im bardziej zielony tym lepiej; R-ryż-biały, rozgotowany; A-jabłka, upieczone lub w formie musu, nie surowe, pozbawione gniazd nasiennych, pestek i skórki; T-tosty pszenne, także biszkopty i sucharki), do innych produktów wykazujących działanie zapierające zalicza się: napar z suszonych  czarnych jagód, napar z hibiskusa oraz czarnej herbaty,  borówki, marchwiankę (ugotowaną i zmiksowaną na puree marchewkę), kisiel z ugotowanych jabłek lub jagód, napar czarnej herbaty, ugotowane i roztłuczone na puree ziemniaki; jajka gotowane na twardo, chrupki kukurydziane, biszkopty, wafle pszenne, sucharki, drobne kasze ugotowane na wodzie (manna, kukurydziana, ryżowa), pieczywo pszenne (chleb, bułki, kajzerki, rogale, chałki), płatki owsiane błyskawiczne, dania z mąki pszennej (kopytka, naleśniki, kluski, pierogi), makarony pszenne, ryż biały, komosa ryżowa, spożycie mleka jest kwestią indywidualną i niekiedy czasowo należy go wyeliminować z jadłospisu z racji zawartości laktozy mogącej nasilać biegunkę (w okresie odstawienia można wdrożyć do jadłospisu napoje roślinne: migdałowy, owsiany, kokosowy najlepiej fortyfikowane wapniem; w miarę tolerancji organizmu spożywać mleczne produkty fermentowane: kefir, maślanka, jogurt naturalny), należy wystrzegać się produktów mających właściwości rozwalniające, jak suszone śliwki, kompoty z suszu, gęste i ciepłe soki, zielona herbata, mocna kawa naturalna, napar z kopru włoskiego, produkty w skład których wchodzi sorbitol i ksylitol (np. gumy do żucia, cukierki musujące), fruktoza, syrop z agawy, surowe owoce i warzywa czy owoce ze skórką, nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, soja, bób) także warzyw wzdymających (kalafior, brokuł, kapusta, cebula, czosnek, por, grzyby) i słodkich napojów gazowanych; dieta powinna mieć charakter łatwo strawny, unikać należy jedzenia miodu, słodzenia cukrem (białym, brązowym) oraz spożywania produktów z wysoką jego zawartością, zastępując go stewią, produkty schłodzone mogą nasilać występowanie biegunek, dlatego należy spożywać ciepłe dania w trakcie występowania biegunek, w przypadku silnych biegunek należy wspomóc się odpowiednia farmakoterapią (np. maślan sodu) oraz probiotykoterapią po konsultacji z lekarzem (gł. Saccharomyces boulardi).
Zaparcia	podstawą jest zwiększenie płynów w codziennym jadłospisie, szczególnie wody mineralnej niegazowanej, w trakcie występowania zaparć zaleca się picie: ciepłej wody mineralnej niegazowanej, ciepłych soków owocowych, kompotu z suszonych śliwek oraz z gruszek, naparu z kopru włoskiego i rumianku, kawy naturalnej, a także spożywanie kleiku z siemienia lnianego i namoczonych, rozdrobnionych śliwek; do słodzenia napojów można dodać odrobinę ksylitolu, do codziennej diety należy włączyć produkty z większą zawartością błonnika pokarmowego (pieczywo z mąki pełnoziarnistej, makarony razowe, ciemny ryż, kaszę jęczmienną oraz gryczaną, płatki owsiane, warzywa i owoce- najlepiej w postaci surowej), warto także wprowadzić do codziennej diety fermentowany nabiał (jogurt naturalny, kefir, maślanka), jeśli są dobrze tolerowane przez pacjenta, unikać pokarmów wzdymających (groch, fasola, bób) i zapierających (wymienionych przy dolegliwościach związanych z występowaniem biegunek), w miarę możliwości zdrowotnych należy zwiększyć poziom aktywności ruchowej, która przyśpiesza pasaż jelitowy zmniejszając tym samym ryzyko powstawania zaparć, w zaparciach ważną rolę odgrywa spożycie produktów bogatych w błonnik pokarmowy, jednakże czasem jest to niewystarczające i potrzebne może okazać się sięgniecie po suplementacje błonnikiem, pracę jelit wspierają również probiotyki, jak np. Lactoplantibacillus planterum 299v, w przypadku silnych zaparć pomocne może okazać się przyjmowanie właściwych preparatów medycznych, mających działanie przeczyszczające.