Choroba Hashimoto to przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie gruczołu tarczowego związane z nieprawidłowym działaniem układu immunologicznego. Charakteryzuje się zwiększoną produkcją przeciwciał przeciwko antygenom tarczycy związanych z przeciwciałami skierowanymi przeciwko tyreoperoksydzaie (anty-TPO) i/lub przeciwko tyreoglobulinie (anty-Tg). Dodatkowo dochodzi do niszczenia komórek pęcherzykowych tarczycy. W schorzeniu tym dochodzi do spadku poziomu hormonów produkowanych przez tarczycę: T4 i/lub T3 oraz wzrostu syntetyzowanego przez przysadkę mózgową TSH. Choroba ta może przebiegać niewinnie z eutyreozą, czyli zachowaniem prawidłowego poziomu hormonów tarczycowych bądź prowadzić do rozwoju niedoczynności tarczycy. Choroba Hashimoto jest główną przyczyną niedoczynności gruczołu tarczowego.
Do najczęstszych objawów choroby zalicza się:
- uczucie zmęczenia,
- upośledzenie tolerancji zimna (tarczyca odpowiada za większość przemian energetycznych zachodzących w organizmie),
- osłabienie,
- zmniejszenie tolerancji wysiłku,
- senność,
- obniżenie koncentracji uwagi,
- zaburzenia pamięci,
- przyrost masy ciała,
- zaparcia,
- suchość skóry, łamliwość paznokcie, wypadanie włosów, a czasami także i brwi,
- spadek libido,
- zaburzenia miesiączkowania.
Spośród czynników indukujących rozwój choroby Hashimoto wymienia się przede wszystkim:
Czynniki genetyczne,
Czynniki środowiskowe: infekcje wirusowe i bakteryjne, stres, palenie papierosów, napromieniowanie zewnętrzne, leczenie jodem radioaktywnym,
Czynniki żywieniowe: nadmiar jodu, niedobór selenu, alergeny pokarmowe, jak np. gluten,
Współwystępowanie innych chorób o podłożu autoimmunologicznym, jak celiakia, cukrzyca typu 1., anemia złośliwa, bielactwo, łuszczyca, toczeń rumieniowaty układowy i in.
Jakie badania należy wykonać w celu diagnostyki choroby Hashimoto?
Podstawowym badaniem przesiewowym jest wykonanie poziomu stężenia TSH w surowicy krwi. Gdy poziom tego hormonu w wynikach jest nieprawidłowy, w dalszej kolejności należy oznaczyć stężenie fT4 (wolnej tyroksyny) i fT3 (wolnej trójjodotyroniny). Dodatkowo w celu potwierdzenia występowania choroby Hashimoto należy także oznaczyć miano przeciwciał skierowanych przeciwko tyreoperoksydazie, czyli anty-TPO. Co ważne, w przypadku stwierdzenia ujemnego wyniku przeciwciał anty-TPO u osoby z podejrzeniem Hashimoto, należy dodatkowo zbadać poziom innych przeciwciał- antyTg (skierowanych przeciwko tyreoglobulinie), bo w przypadku oszacowania ich dodatniego miana istnieje ryzyko rozwoju innego schorzenia o podłożu autoimmunologicznym, zwanego chorobą Gravesa-Basedowa. Warto także podkreślić, że gdy pacjent nie wykazuje klinicznych objawów wskazujących na zaburzenie pracy tarczycy i przy tym wynik TSH jest w wartości referencyjnej, to nie ma konieczności oznaczania hormonów tarczycowych (fT3 i fT4).
Jakie są podstawowe zalecenia żywieniowe dla pacjentów z chorobą Hashimoto?
Posiłki powinny być spożywane w regularnych odstępach czasu w ilości 4-5 na dobę. Ostatni posiłek należy spożyć 3-4 godz. przed snem.
W codziennej diecie ważne jest, aby białko stanowiło 10-15 %, a nawet do 20 % całkowitego zapotrzebowania energetycznego. Białko to powinno być przede wszystkim pełnowartościowe z racji, iż dostarcza tyrozyny- aminokwasu niezbędnego do syntezy jednego z hormonów tarczycowych- tyroksyny (T4). Do dobrych źródeł tego białka zalicza się: mięso (chudy drób, indyk, cielęcina, jagnięcina, królik), ryby chude (pstrąg, dorsz, szczupak, sandacz) i tłuste (makrela, tuńczyk, łosoś, śledź, halibut) polecane min. 2 razy w tygodniu, po 150 g dla 1 porcji oraz jaja. Z kolei mleko powinno być spożywane w zależności od indywidualnej tolerancji chorego, ponieważ u osób z chorobą Hashimoto często występuje nietolerancja laktozy. Jednakże należy uwzględnić w diecie (w miarę tolerancji) spożycie produktów mlecznych fermentowanych, jak: kefir, maślanka, jogurt naturalny, zsiadłe mleko, a także serów podpuszczkowych (półtłustych), ponieważ ilość zawartej w nich laktozy nie jest duża. Do źródeł białka pochodzenia roślinnego zalicza się: fasolę, groch, soczewicę, ciecierzycę, soję (produkty te należy spożywać w umiarkowanych ilościach). Spożycie białka wraz z posiłkami przyśpiesza przemianę materii, która u osób z niedoczynnością gruczołu tarczowego jest znacznie obniżona.
Udział tłuszczów w dziennej diecie powinien wynosić 25-30 %. Spośród tłuszczów nadrzędną rolę odgrywa spożywanie produktów będących dobrym źródłem kwasów tłuszczowych z grupy omega-3. Występują one głównie w: tranie, tłustych rybach morskich (tuńczyk, łosoś, makrela, śledź, węgorz), oleju lnianym i siemieniu lnianym, orzechach włoskich, oleju rzepakowym, oleju sojowym. Kwasy te wpływają na syntezę hormonów tarczycy. Ponadto związki te działają przeciwzapalnie oraz hamują lipogenezę, co ma znaczenie z racji często współwystępującej w niedoczynności tarczycy nadwagi/otyłości. Poza tymi produktami, innym zalecanym rodzajem tłuszczów może być oliwa z oliwek, olej słonecznikowy, olej z ogórecznika i wiesiołka, awokado. Z kolei należy unikać spożycia tłuszczów nasyconych i izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, ponieważ wykazują działanie prozapalne, sprzyjają nadmiernemu gromadzeniu tkanki tłuszczowej. Należy wystrzegać się spożycia masła w nadmiernych ilościach, smalcu, słoniny, słonych przekąsek (chipsy, paluszki, krakersy), twardych margaryn kostkowych, gotowych dań obiadowych, pieczywa cukierniczego (ciasta, wafle, ciasteczka ze słodkimi masami, torty, pączki), gotowych dań obiadowych, fast-foodów.
Węglowodany powinny stanowić ponad 50% dziennego zapotrzebowania na energię. W niedoczynności tarczycy należy wybierać produkty o niskim indeksie glikemicznym, dużej zawartości soli mineralnych, witamin, a także błonnika pokarmowego. Z racji, iż u osób z chorobą Hashimoto dochodzi często do nietolerancji glutenu, spożycie produktów otrzymywanych z pszenicy, żyta, jęczmienia czy owsa często jest eliminowane bądź ograniczone (zależy od indywidualnej tolerancji chorego). Do zbóż czy produktów bezglutenowych, które można włączyć do codziennej diety zalicza się: ryż biały i brązowy, grykę, proso, amarantus, teff, quinoa, sorgo, kukurydza, maniok (kassawa, tapioka), płatki owsiane bezglutenowe. Należy wybierać produkty bogate w węglowodany złożone, spożywane pod postacią produktów otrzymywanych z pełnego ziarna: pieczywo gryczane, kukurydziane, makarony pełnoziarniste, ryż brązowy i dziki, kasze (gryczana, jaglana), płatki gryczane, jaglane, owsiane bezglutenowe. Należy unikać spożycia łatwoprzyswajalnych węglowodanów występujących w produktach otrzymywanych z mąki pszennej (pieczywo, makarony, ciasta) oraz słodyczy, dżemów, marmolad czy produktów bogatych w syrop glukozowo-fruktozowy. W związku, iż u osób z niedoczynnością tarczycy często występują zaparcia należy zwiększyć w codziennej diecie spożycie błonnika pokarmowego do 25-40 g/d, głównie jego frakcji nierozpuszczalnej. Do dobrych źródeł błonnika zaliczyć można: pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa (marchew, pietruszka, pomidor, papryka, sałata, ogórek, cukinia, seler, dynia), rośliny strączkowe (fasola, groch, ciecierzyca, soczewica, soja), owoce (poziomki, jagody, maliny, porzeczki, truskawki, agrest, jabłka, mandarynki, grejfruty, pomarańcze, kiwi), orzechy, pestki dyni, orzechy: laskowe i włoskie, migdały.
Na prawidłowe funkcjonowanie tarczycy mają również wpływ takie pierwiastki jak jod, żelazo, cynk i selen.
Niedobór jodu w diecie wpływa na zaburzenie procesu powstawania hormonów tarczycowych, co pogłębia występowanie niedoczynności tego gruczołu. Prawidłowa podaż tego pierwiastka powinna wynosić 150 µg/d. Występuje on przede wszystkim w rybach, owocach morza, soli kuchennej (nie należy dziennie przekraczać 5 g), otrębach pszennych bezglutenowych i wodzie wzbogaconej w jod.
Żelazo wchodzi w skład enzymu biorącego udział w syntezie i przemianach hormonów tarczycy. Ponadto duży odsetek osób ze zdiagnozowaną niedoczynnością gruczołu tarczowego ma również niedokrwistość mikrocytarną spowodowaną niedoborem tego pierwiastka w diecie. Aby zmniejszyć ryzyko redukcji hormonów tarczycowych i wystąpienia anemii należy spożywać posiłki zasobne głównie w żelazo hemowe (łatwoprzyswajalne), obecne w chudym mięsie czerwonym (wieprzowe, wołowe), mięsie drobiowym (kurczak, indyk), wędliny, chude podroby, ryb, żółtko jaja. Do roślinnych produktów bogatych w ten pierwiastek zaliczyć możemy: natkę pietruszki, nasiona roślin strączkowych (soczewica, ciecierzyca), pełnoziarniste produkty zbożowe (pieczywo razowe, ciemne makarony oraz ryż, kasze), pestki dyni, pistacje, nasiona lnu. Pierwiastek ten jest szybciej absorbowany w obecności witaminy C (źródła: owoce dzikiej róży, czarna porzeczka, aronia, maliny, truskawki, kiwi, owoce cytrusowe, natka pietruszki, papryka czerwona, brokuł, brukselka, zielony groszek, kiszonki). Referencyjna wartość spożycia tego pierwiastka wynosi w przypadku mężczyzn 10 mg, a u kobiet powinna stanowić 10-27 mg w zależności od wieku i stanu fizjologicznego (ciąża, laktacja).
Selen wchodzi w skład dejodynazy biorącej udział w przemianie tyroksyny (T4) w trójjodotyroninę (T3) i z racji tego wpływa tym samym na utrzymanie odpowiedniego stężenia hormonów tarczycowych w organizmie. Pierwiastek ten obecny jest w sporych ilościach w orzechach brazylijskich, rybach (dorsz, halibut, tuńczyk), skorupiakach, czosnku, grzybach, jajach. Zalecana dobowa wartość selenu w diecie wynosi 55µg.
Cynk wchodzi w skład białek receptorowych dla trójjodotyroniny, a jego niedobór wiąże się z nieprawidłowym wiązaniem tego hormonu w komórkach docelowych. Efektem tego może być zwiększone występowanie objawów występujących w chorobie Hashimoto. Cennym źródłem tego pierwiastka są sery podpuszczkowe, jaja, pełnoziarniste pieczywo, chude mięso, kasza gryczana, pestki dyni. Zaleca się spożycie tego pierwiastka w ilości 8 mg/d dla kobiet i 11 mg/d dla mężczyzn.
U osób z chorobą Hashimoto równie ważne jest uwzględnienie w jadłospisie produktów bogatych w witaminy antyoksydacjne, jak A, C, E, β-karoten czy witaminy D.
W tabeli poniżej podane zostały witaminy istotne w dietoterapii pacjentów z chorobą Hashimoto.
Witamina | Źródło występowania |
A= 1 µg równoważnika retinolu β-karoten= 6 µg równoważnika retinolu | Witamina A: wątroba, żółtko jaja, masło, fortyfikowane margaryny do smarowania, sery podpuszczkowe dojrzewające; β-karoten: marchew, papryka, dynia, bataty, pomidory, natka pietruszki, jarmuż, szpinak, brokuły, brzoskwinie, morele, brzoskwinie, mango, melon |
C | natka pietruszki, papryka czerwona, warzywa kapustne, kiszonki, brukselka, brokuł, zielony groszek, jarmuż, chrzan, czarna porzeczka, owoce dzikiej róży, kiwi, truskawki, maliny, owoce cytrusowe |
E | oleje roślinne: słonecznikowy, rzepakowy, krokoszowy, lniany, z orzechów włoskich, z czarnuszki, z wiesiołka, z ogórecznika, z pestek winogron, oliwa z oliwek, pestki dyni, nasiona słonecznika, orzechy laskowe, migdały, siemię lniane |
D | tłuste ryby morskie (łosoś, śledź, makrela, tuńczyk, halibut), oleje rybie oraz tran, jaja, masło, mleko i nabiał, fortyfikowane margaryny do smarowania |
Ponadto chorzy z niedoczynnością tarczycy typu Hashimoto powinni zwrócić szczególną uwagę na występowanie w niektórych produktach substancji wolotwórczych (goitrogenów), które ograniczają powstawanie hormonów tarczycy, takich jak brukselka, kapusta, brokuł, kalafior, szpinak, rzepa. Nie należy całkowicie eliminować tych produktów z diety, ponieważ są one dobrym źródłem makro- i mikroelementów, witamin, a także błonnika pokarmowego. Aby obniżyć występowanie goitrogenów należy wymienione wyżej produkty poddać obróbce termiczne, gotować bez przykrycia, co zwiększy ilość uwolnionych związków i zmniejszy ich aktywność.
Podstawowym lekiem stosowanym w przypadku niedoczynności gruczołu tarczowego jest lewotyroksyna. Lek ten powinien być przyjmowany rano, najlepiej godzinę przed spożyciem posiłku. Poza tym na zwiększenie wchłaniania tego hormonu w ustroju pozytywnie wpływa przyjmowanie produktów zasobnych w witaminę C, takich jak: czarna porzeczka, aronia, czerwona papryka, natka pietruszki, kiwi, owoce cytrusowe (pomarańcze, mandarynki). Z kolei duża zawartość w posiłku błonnika pokarmowego i produktów sojowych wpływa ograniczająco na wchłanianie tego leku w organizmie. Podobne działanie wykazuje kawa oraz sok grejfrutowy.
Tarczyca odpowiada za około 30% spoczynkowej przemiany materii, zatem obniżony metabolizm i wynikający z tego problem z utrzymaniem prawidłowej masy ciała są bardzo powszechne z tą jednostka chorobową. Jednakże należy unikać zbyt restrykcyjnych diet, ponieważ prowadzą one do zmniejszenia aktywności tarczycy.
Codzienna dieta powinna dostarczać płynów w postaci naturalnych wód mineralnych niegazowanych (jako dodatek można stosować sok z cytryny, limonki, pomarańczy, świeże listki mięty), herbat owocowych (bez cukru), herbaty zielonej, herbaty czarnej, słabego naparu kawy.
Istotne jest także, aby sporządzone potrawy były lekkostrawne. Należy unikać produktów i potraw wzdymających, nasilających objawy dyspeptyczne (zgaga, nudności, wzdęcia, przelewania w brzuchu, puste odbijanie) (kapusta, groch, bób). Objawy te często pojawiają się również po zjedzeniu produktów tłustych, smażonych na głębokim oleju, grillowanych w sposób tradycyjny. W związku z tym zaleca się przyrządzanie potraw poprzez gotowanie w wodzie/na parze, duszenie bez obsmażania, pieczenie w rękawie, pergaminie.
Należy pamiętać o regularnym uprawianiu aktywności fizycznej (4x po 45-60 min.) dostosowanej indywidualnie do każdego pacjenta. Zaleca się spacer, marsz, biegi, pływanie, zajęcia fitness.